سفالگری در بلوچستان میراث زنان بلوچ

بشر از آغاز زندگی بر روی زمین همواره با کمک خرد و اندیشه سعی در راحت و مطلوبتر کردن زندگی خود کرده است. کشف آثار بجا مانده از محوطه های باستانی کاوش شده بشری چنین می­گوید که انسانی که امروز به این و پیشرفت و سهولت در زندگی دست پیدا کرده است، این موفقیت ها را به صورت تدریجی و با آزمون های مختلف در زندگی یافته است. یکی از اکتشافات مهم انسان در مسیر تحول ساخت سفال است.

سفال به ظروفی گفته می­شود که از گل ساخته می شوند و به صنعت ساخت آن سفالگری می­گویند. مرغوب ترین خاک در سفالگری خاک رُس می باشد و به علت وجود مقادیر زیادی آهن در آن، به رنگ سُرخ است. قدمت این صنعت از زمانی آغاز می­شود که انسان ها زندگی یکجانشینی را انتخاب کردند. یعنی از زمانی که انسان­ها به فکر ذخیره و نگه­داری آب و مواد غذایی فاسد شدنی خود افتادند ظروف سفالی را پس از کشف خاصیت چسبندگی و شکل گیری گل رس، به شکل­های گوناگون ساختند.

سفال نقش مهمی را در طول حیات بشر بازی کرده است. پیش از رواج شیشه سفال ها رایج ترین ظروف آن­ها بوده اند. علاوه بر این استفاده های ضروری بعد­ها انسان ها بر روی آن­ها  نقش­ها و رنگ­هایی کشیدند، آن­ها را با رنگ­های گوناگون آراستند و با به تصویر کشیدن گیاهان، حیوانات و انسان­ها بر روی این ظروف نوع نگرش خود به جهان هستی را نیز ثبت کردند. حتی در پژوهش های مورد مطالعه در مورد آغاز و پیدایش خط در میان بشر ظروف سفالین تاثیر بسزایی داشته اند.

قدمت سفالگری در ایران به بیش از ده هزار سال می­رسد. یکی از قدیمی ترین چرخ های سفالگری و کوره پُخت سفال در جهان در شوش یافت شده است و پژوهش های باستان شناسان مختلف جهان اهمیت و گسترش این صنعت در فلات ایران را ثابت کرده است. هم اکنون نیز سفالگری در ایران در همدان، یزد، اصفهان، آذربایجان، مازندران، گیلان، بلوچستان و… فعال است.

سفالگری در بلوچستان نیز پیشینه و قدمت زیادی دارد و همواره از گذشته تا حال مورد توجه بوده است. وجود محوطه های تاریخی فراوان در این منطقه نشان از تمدنی غنی در دوره های کهن و پیش از تاریخ دارد که بیان گر وجود اجتماعات انسانی و تمدن های بزرگ ساکن در این شهرها و دهکده های این منطقه است. در محدوده هر یک از این محوطه های باستانی وجود تکه ها و خرده های سفالی زیاد نشان از اهمیت این صنعت در این منطقه دارد.

باستان شناسان بزرگی از سراسر جهان پس از کاوش ها و مطالعات وسیع اهمیت سفال در بلوچستان را ذکر کرده اند. در نوشته های اورل اشتین باستان شناس مشهور غربی که در سال های 1932-1933 در محوطه های تاریخی بلوچستان به کاوش و مطالعه پرداخته، آمده است: «در نزدیکی بمپور، خوراب، دامن، کتوکان، ده قاضی، مولا، پبرکنار، شهر دراز آثار منازل و گورستان­هایی موجود است و از این نقاط ظروف سفالین منقوش یا ظروف سفالین با نقوش کنده شده به دست آمده است. مهمترین نقوشی که روی این ظروف نقاشی شده عبارتند از خط شکسته با خطوط موازی موج دار که در میان مثلث های دندانه دار که در مقابل یکدیگر واقع شده قرار دارند. همچنین ردیف های بُز کوهی یا شاخ های گاو وحشی که بصورت مصنوعی نقش شده اند.»

علاوه بر این کاوش ها و فعالیت های باستان شناسی بسیار زیاد دیگری نیز در بلوچستان انجام گرفته است که نشان از وجود تمدن و شهرنشینی در این منطقه و همچنین اهمیت صنایعی مثل سفال است. از جمله کاوش های تپه­ی چاه حسینی واقع در بخش بمپور، یا محوطه «ماگون» در ناحیه چهل دُختران شهرستان فنوج، تپه روباهک دزک در سراوان، کاوش های بدست آمده در منطقه ده قاضی و پیر کنار و غیره که باستان شناسان مختلف از آن­ها یاد کرده اند.

 هنر سفالگری در بلوچستان امروز به گونه ای است که آن را بصورت میراثی ارزشمند و بجا مانده از نسل های گذشته ارج می­نهند و با همان شیوه­ی بومی و سنتی و با استفاده از دست کوره این هنر و صنعت را هیچگاه خاموش نگذاشته اند. روستاهای کلپورگان، هولنچکان و کوه میتگ نمونه ی زنده این سخن هستند که با دستان توانمند زنان، دختران و مردان سفالگر این مناطق به عنوان تداوم گر سفالگری مردم بلوچ در عصر حاضر نامیده می­شوند.

یکی از موارد مهم و پُر اهمیت در مورد سفالگری در بلوچستان این است که اغلب سفالگران این منطقه زنان هستند. این زنان بلوچ هستند که به کار تولید سفال مشغولند و مردان فقط در تهیه­ی خاک و پُخت سفال مشغولند. سفالگران زن بلوچ هرگز از چرخ سفالگری استفاده نکرده و نمی­کنند و این هنر و صنعت را به همان شیوه ی بومی و سنتی آن حفظ کرده اند.

موزه زنده سفال کلپورکان یا کلپورگان سراوان که در سال های 1381 شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی رسماً افتتاح و در فهرست آثار ملی کشور و به عنوان موزه زنده سفال ثبت شد یکی از قدیمی ترین کارگاه­های سفالی جهان است که هزاران سال است کوره آن خاموش نشده است.  وجود مثال های زنده ای مانند کلپورگان که عمدتا توسط زنان اداره می­شود می­تواند این ادعا را قوت بخشد که سفالگری را نخستین بار زنان در ده هزار سال پیش اختراع کرده اند. بر اساس نوشته های پژوهشگران کار کرده در این مورد و بر اساس تحقیقات میدانی عمر سفال کلپورگان به سه هزار سال پیش از میلاد و به عقیده برخی دیگر به شش هزار سال پیش از میلاد بر می­گردد.

وجود محوطه های تاریخی زیاد در اطراف روستای کوه میتگ شهرستان سرباز نشان می­دهد که به مانند سایر مناطق بلوچستان سفالگری یکی از هنرهای کاربردی و دارای پیشینه­ی غنی در این روستا است. روح سفالگری یه این شیوه ی سنتی و کاملاً ابتدایی در این روستا نشانگر آن است که این هنر در حالی نسل به نسل به سفال گران این روستا منتقل شده است که یکی از اساسی ترین ویژگی های هنر بلوچ یعنی تکیه بر اصالت قومی، فرهنگی و در کنار آن حفظ میراث هنری گذشتگان و همچنین اتکا به خلّاقیت های فردی در آن زنده نگه داشته شده است.

یکی دیگر از کانون های زنده سفالگری در بلوچستان روستای هولنچُکان یکی از توابع شهرستان قصرقند است. سفالگری در این روستا اگر چه به طور قطع نمی­توان در مورد تاریخ دقیق ورود این صنعت در آن چیزی گفت، امّا شیوه­ی سفالگری دست ساز و بدون استفاده از چرخ آن­ها همانند کوه میتگ و کلپورگان می تواند این ادعا را ثابت کند. بر طبق پژوهشی دست کم سفالگری در این منطقه در دویست سال گذشته توسط زنان این منطقه که عمدتاً از طایفه رئیسی هستند رواج داشته است. نقطه ی بارز سفال های هولینچکان باز هم نقش پر رنگ زنان در تولید و پخت سفالینه هاست که نشان دهنده ی نقش تعیین کننده زنان در تولید این مصنوعات است. همچنین خواندن آواها و زمزمه کردن با موسیقی خاص بلوچی توسط زنان سفالگر این منطقه حین کار کردن از ویژگی های دیگر سفالگران روستای هولینچُکان است.

امّا این کپل ها یا سفال ها و این هُمب ها یا خمره های سفالی که برگی از تاریخ و پایه های بزرگی از فرهنگ مردم بلوچ هستند. این نشانه های تمدّن بشریت که به عنوان میراثی با شکوه از گذشتگان به ارث رسیده اند و این میراث گرانبهای زنان بلوچ که پس از هزاران سال در این منطقه همچنان زنده و محترم شمرده می شوند. این سفالگران بزرگ و بی چشمداشت نیازمند حمایت و همراهی هستند. وجود چنین ظرفیت عظیمی اگر بتوان با دیدی وسیع و باز به آن نگاه کرد، می تواند مزیت های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتّی سیاسی برای کشور و مردم منطقه ایجاد کند.

تصمیم اخیر شورای جهانی صنایع دستی در ارج نهادن به هنر مردم این سرزمین و جهانی کردن روستای کلپورگان یکی از این میراث های گرانبها و زنده بلوچستان از روزگار کهن به عنوان روستای جهانی سفالگری که با درایت و تلاش سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی رخ داد، اقدامی بسیار بزرگ در جهت استفاده از این ظرفیت ها حداقل در کلپورگان است. امید است که با حمایت بیشتر صنعت سفال گری کلپورگان و دیگر مناطق تولید عمده سفال در بلوچستان بتوان از تمام ظرفیت های خدادای این آثار زنده نهایت استفاده برده شود و گام های ارزشمندتری در آینده برداشته شود.

منتشر شده در ماهنامه فرهنگی هنری بانوک – سال اول – شماره پنجم

منابع:

– نظری، امیر.،زکریایی کرمانی، ایمان.، شفیعی سرارودی،مهرنوش، سفالگری در بلوچستان ایران، انتشارات سیمای دانش،1393.

– سید سجادی، سید منصور، باستان شناسی و تاریخ بلوچستان، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی کشور، 1374.

– دهواری، محمد صدیق، سراوان شکوه گذشته، انتشارات اندیشه اخلاق،1384.

– ویکی پدیا دانشنامه آزاد.